Anna Kaczanowska – pedagog, socjoterapeuta, terapeuta pedagogiczny, terapeuta ręki, trener TUS, dogoterapeuta.

Dysleksja - czym jest, jak ją rozpoznać i jak wspomagać dziecko.

Wśród dzieci uczących się w szkole na rożnych szczeblach edukacji jest grupa dzieci przejawiająca różne trudności w nauce z poszczególnych przedmiotów. W wielu przypadkach przyczyną tych trudności mogą być kwestie zdrowotne takie jak:

• wada słuchu
• wada wzroku
• "widoczne" zaburzenia neurologiczne, powodujące problemy także w innych dziedzinach życia
• niepełnosprawność intelektualna
• choroby somatyczne
• zła sytuacja rodzinna dziecka
• wadliwe metody nauczania
• czynniki emocjonalne ( np. brak motywacji do nauki ) i behawioralne wywierające niekorzystny wpływ na koncentrację uwagi i spełnianie poleceń nauczyciela, tym samym upośledzając zdolność dziecka do nauki.

Źródeł niepowodzeń wielu dzieci nie da się jednak znaleźć w wyżej wymienionych czynnikach. Obecnie sądzi się, że przynajmniej część z nich cierpi na specyficzne trudności w uczeniu się czytania i pisania zwane dysleksją.

W Polsce problem dysleksji pojawił się w latach 80. Polskie Towarzystwo Dysleksji czyli Towarzystwo Pomocy Dzieciom ze Specjalnymi Trudnościami w Uczeniu się rozpoczęło działalność w 1990 roku i ma charakter ruchu społecznego rodziców i specjalistów działających na rzecz dzieci z problemem dyslektycznym. Ich celem jest pogłębienie świadomości i wiedzy na temat zjawiska dysleksji w społeczeństwie.

Co to jest dysleksja ?

Termin dysleksja pochodzi od greckiego morfemu dys – (trudny) i lexios (należący do mowy). Po raz pierwszy został on użyty w 1887 r. przez Berlyna w celu określenia unikalnej formy zaburzeń uczenia się, charakteryzującej się dużymi trudnościami czytania i głoskowania słów, pomimo standardowej instrukcji1 .

Dysleksja charakteryzuje się specyficznym i znacznym upośledzeniem rozwoju umiejętności czytania. Jeśli dotyczy ona dziecka, mówimy o dysleksji rozwojowej. Dyslektykowi mylą się kształty, dźwięki, podobne litery i podobne brzmieniowo głoski. Przyczyną tego zaburzenia jest nieharmonijny rozwój w sferze poznawczej. Niektórzy badacze wskazują na kwestie biologiczne, niektórzy genetyczne, jeszcze inni na uszkodzenia w obrębie OUN (ośrodkowy układ nerwowy) w okresie płodowym i okołoporodowym.

Przyczyny dysleksji

• nieprawidłowy przebieg ciąży,
• nieprawidłowy przebieg lub przedwczesny poród,
• mała urodzeniowa masa ciała,
• zamartwica
• opóźniony rozwój psychoruchowy i mowy,
• zaburzenia procesu lateralizacji (asymetria czynnościowa prawej i lewej strony ciała),
• występowanie specyficznych zaburzeń w uczeniu się w rodzinie (jeśli w rodzinie występowały tego typu zaburzenia, to istnieje większe prawdopodobieństwo jego wystąpienia u dziecka).

Dysleksja oznacza trudności z przetwarzaniem informacji, które objawiają się w postaci problemów z czytaniem, głoskowaniem i pisaniem. W większości przypadków trudności te można zauważyć w następujących obszarach:

• Rozpoznawanie i zapamiętywanie słów.
• Wykonywanie poleceń.
• Przestrzeganie kolejności liter w słowach, słów w zdaniach, zdań w tekście.
• Rozpoznawanie i rozumienie tego, co się słyszy lub czyta (przetwarzanie słuchowe i wzrokowe)
• Popełnianie błędów ortograficznych i gramatycznych
• Organizacja
• Często towarzysza im inne problemy takie jak problem z koordynacja, dyskalkulia, dysgrafia, nadaktywność, problemy wzrokowe, itp.
• Niska samoocena i motywacja.

Definicja i formy dysleksji

Dysleksja to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym. Spowodowane są zaburzeniami niektórych funkcji poznawczych, motorycznych i ich integracji, uwarunkowanymi nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego.

W Polsce specyficzne trudności w uczeniu się występują w zakresie:

• DYSLEKSJI - trudności w czytaniu (zaburzenia zarówno tempa i techniki czytania jak i stopnia rozumienia treści)
• DYSGRAFII - niski poziom graficzny pisma (brzydkie, „koślawe” litery, trudności z utrzymaniem się w liniaturze, nierówne litery w wyrazach)
• DYSORTOGRAFII - trudności z opanowaniem poprawnej pisowni (dziecko popełnia błędy - nie tylko ortograficzne - mimo dobrej znajomości zasad pisowni)
• DYSKALKULII – trudności w przyswajaniu wiedzy i umiejętności matematycznych (dziecko charakteryzuje się niskim poziomem rozumowania operacyjnego, ma kłopot z przyswajaniem pojęć abstrakcyjnych takich jak np. liczba, wielkość, proporcja itp.)

Rodzaje dysleksji

Niektóre symptomy często są powszechne w dysleksji, naukowcy zidentyfikowali kilka jej rodzajów. Korzystanie z terminu dysleksja rozróżnia przede wszystkim genetyczne i nabyte formy dysleksji.

• Dysleksja nabyta

Występuje w późniejszym okresie życia i zazwyczaj nie jest wynikiem przyczyn genetycznych lub dziedzicznych. Często następuje po urazie lub uszkodzeniu mózgu - jak demencja lub udar mózgu - które wpływają na obszary językowe mózgu, które są odpowiedzialne za przetwarzanie umiejętności.

• Dysleksja rozwojowa

Ten rodzaj dysleksji jest zazwyczaj najbardziej widoczny w środowisku akademickim. Dysleksja rozwojowa nie jest spowodowana przez wszelkiego rodzaju uszkodzenia mózgu lub wypadki, ale jest obecna od urodzenia. Istnieje wiele różnych typów dysleksji zawartych w tej jednej klasyfikacji, ale skoncentrujemy się na typach dysleksji, które wpływają na przetwarzanie i funkcje mózgu: Dysleksja wizualna, fonologiczna i dysleksja typu mieszanego.

• Dysleksja powierzchniowa

Najczęściej nabytą formą dysleksji rozwojowej. Dzieci z dysleksją powierzchniową nie wykazują znacznych trudności z czytaniem. Ten rodzaj dysleksji jest związany ze złym przetwarzaniem informacji w wizualnych, leksykalnych lub bezpośrednich szlakach nerwowych, co oznacza, że dzieci mogą dobrze sondować słowa, nawet te bezsensowne, ale muszą je podzielić na fragmenty lub sylaby, aby je przeczytać. Staje się bardziej kłopotliwe, gdy słowa nie są zgodne z wymową lub w przypadku wyjątków.

• Dysleksja fonologiczna

Najczęstszy rodzaj dysleksji, synonim samej dysleksji. Głównie typ dysleksji rozwojowej, ale w niektórych przypadkach może być nabyty np. po udarze mózgu lub choroby Alzheimera. Dzieci z dysleksją fonologiczną doświadczają ekstremalnych trudności z czytaniem długich, nieznanych lub rzadkich słów. Są one jednak w stanie odczytać prawidłowo znane słowa. Ten rodzaj dysleksji jest związany ze słabymi obszarami mózgu związanymi z przetwarzaniem dźwięków języka, co oznacza, że dzieci z tym zaburzeniem często czytają ścieżki leksykalne lub wizualne, ale mają problemy z przetwarzaniem słuchowym.

• Głęboka dysleksja

Jest nabytą formą dysleksji. Jedną z najpoważniejszych form dysleksji, gdyż jednostki tracą istniejącą zdolność do czytania. Głębocy dyslektycy mają problemy zarówno z brzmieniem słów, jak i rozpoznawania całych słów, ponieważ obie, fonologiczne i wizualne, ścieżki neuronowe są uszkodzone.

Typy dysleksji

Trudno mówić jest tylko o jednym czynniku, który jest przyczyną dysleksji. Należy raczej wskazywać na wielopłaszczyznowość tego zaburzenia. Niektórzy autorzy wyróżniają typy dysleksji w zależności od stopnia i zakresu dysfunkcji:

• dysleksja typu wzrokowego - u podłoża której zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo–ruchowej i wzrokowo-przestrzennej,
• dysleksja typu słuchowego - uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych,
• dysleksja integracyjna - w przypadku, gdy poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń, natomiast zaburzona jest ich koordynacja, czyli występują zaburzenia integracji percepcyjno-motorycznej,
• dysleksja typu mieszanego - gdy występują zaburzenia zarówno w percepcji słuchowej słowa, pamięci sekwencyjnej słuchowej, percepcji wzrokowej wyrazów, wzrokowej pamięci sekwencyjnej, pamięci wzrokowo-słuchowej oraz wyobraźni przestrzennej .

Symptomy dysleksji

W zakresie czytania symptomami dysleksji mogą być:

• trudności z podziałem słowa na sylaby, złączeniem sylab w słowo;
• przekręcanie wyrazów;
• odczytywanie krótkich wyrazów od tyłu;
• pomijanie, dodawanie wyrazów;
• pomijanie lub ponowne odczytywanie linijek tekstu;
• gubienie miejsca, w którym się czyta;
• pomijanie interpunkcji;
• niewłaściwa intonacja czytanego tekstu;
• czytanie wolne, niepłynne, nierytmiczne;
• niski poziom zrozumienia przeczytanego lub wysłuchanego tekstu;
• trudności z wyszukaniem najważniejszych myśli w tekście;
• problemy z zapamiętaniem informacji zawartych w przeczytanym lub wysłuchanym tekście.

W obszarze pisma o dysleksji mogą świadczyć:

• nieprawidłowy chwyt narzędzi pisarskich;
• zaburzenia tonusu mięśniowego dłoni, nadgarstka;
• wolne tempo pisania;
• za duże, za małe połączenia między literami, cyframi;
• brak wiązania liter ze sobą;
• pomijanie znaków diakrytycznych (kropka, haczyk) nad i pod literami;
• deformowanie kształtu liter, cyfr;
• nieczytelne pismo;
• opuszczanie, dodawanie, przestawianie (inwersje) kolejności liter w wyrazie;
• mylenie, zwierciadlane odwracanie liter, cyfr podobnie wyglądających;
• zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony;
• pismo lustrzane;
• niewłaściwy dobór liter do zapisu głosek podobnych fonetycznie;
• pisanie zgodne z wymową, a nie z ortografią;
• niewłaściwe stosowanie małych i dużych liter;
• dodawanie, pomijanie, przestawianie kolejności wyrazów w zdaniu;
• opuszczanie końcówek wyrazów;
• zapisywanie wyrazów w różny sposób w tej samej pracy;
• brak lub niewłaściwe stosowanie interpunkcji;
• nieprawidłowe rozmieszczenie tekstu w przestrzeni, problem z zachowaniem marginesu.

W odniesieniu do rysowania i wykonywania innych prac plastycznych dysleksję mogą oznaczać:

• szybka, duża męczliwość ręki;
• niska precyzja ruchów dłoni, palców;
• słaba koordynacja oka i ręki;
• rysunki uproszczone, schematyczne, pomijające detale;
• zakłócenia proporcji elementów umieszczonych w pracy plastycznej;
• niewłaściwe rozplanowanie, zaburzona kompozycja prac plastycznych;
• błędny kierunek podczas rysowania i odtwarzania figur, wzorów.

W zakresie motoryki na dysleksję mogą wskazywać:

• opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy;
• niska sprawność i koordynacja ruchowa w zakresie motoryki dużej i małej;
• ogólna niezgrabność ruchowa;
• trudności z wykonaniem złożonych, sekwencyjnych czynności ruchowych – np. układów gimnastycznych, kroków tanecznych (dyspraksja).

W odniesieniu do pamięci objawami dysleksji mogą być:

• trudności w zapamiętywaniu wierszyków, piosenek, nazw, nazwisk, dat, terminologii, numerów telefonów, adresów, liczb, tabliczki mnożenia;
• problemy z zapamiętywaniem dłuższych, złożonych poleceń;
• trudności z przypominaniem sobie znanych słów;
• utrudnione zapamiętywanie nowych słów;
• gubienie wątku podczas pisania wypracowań.

W aspekcie mowy i komunikacji werbalnej o dysleksji mogą świadczyć:

• opóźnienie rozwoju mowy;
• mylenie podobnie brzmiących głosek, sylab, słów;
• przekręcanie, zmiana brzmienia trudnych, długich wyrazów;
• problemy z poprawną wymową nowo poznanych słów;
• błędy gramatyczne (agramatyzmy);
• ograniczony zasób słownictwa czynnego;
• trudności z budowaniem dłuższych, złożonych wypowiedzi;
• zaburzone rozumienie mowy w hałasie.

Objawy dysleksji

Dysleksja może objawiać się na wiele innych sposobów, a także może występować we wszystkich sferach funkcjonowania dziecka.

Do jej objawów mogą należeć również:

• nieprawidłowa orientacja w czasie, trudności w określaniu stosunków chronologicznych, problemy w zakresie gospodarowania czasem;
• zaburzenia orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, trudności z określaniem stosunków przestrzennych, mylenie kierunków;
• nadwrażliwość na bodźce słuchowe, męczliwość w głośnym środowisku;
• nieprawidłowości we wzrokowym wyróżnianiu elementów z całości, syntetyzowaniu elementów w całość;
• utrudnione wzrokowe rozróżnianie podobnych kształtów;
• problemy z odwzorowaniem usłyszanego rytmu, melodii (dysmuzja);
• nieprawidłowe stosowanie zaimków;
• zaburzenia w posługiwaniu się liczbami, przeprowadzaniu operacji matematycznych (dyskalkulia);
• trudności podczas posługiwania się pieniędzmi;
• nieprawidłowe stosowanie i porównywanie miar (wielkości, długości, szerokości, wysokości, głębokości, ciężaru, objętości);
• trudności z opanowaniem sekwencyjnego porządku czynności wykonywanych podczas gier, zabaw zespołowych;
• problemy z zaplanowaniem kolejności czynności przy wykonywaniu złożonych działań (przygotowanie posiłku, sprzątanie mieszkania, realizacja projektu przedmiotowego).

Objawy dysleksji rozwojowej zmieniają się na poszczególnych etapach rozwoju i edukacji.

Charakterystyczne dla dysleksji objawy można zauważyć w poszczególnych etapach rozwoju dziecka. Należy pamiętać, że stwierdzenie jednego charakterystycznego symptomu nie świadczy jeszcze o tym, że dziecko posiada zaburzenia dyslektyczne. Ale zawsze warto wykonać diagnozę, która wykluczy lub potwierdzi dysleksje. Jeśli dysleksja zostanie potwierdzona należyjak najszybciej podjąć terapie.

Dysleksja jest zaburzeniem rozwojowym, więc jej symptomy mogą pojawić się na każdym etapie rozwoju dziecka. W praktyce najczęściej zauważane są w momencie podjęcia przez nie nauki w przedszkolu lub szkole.

W tym okresie nie można jeszcze postawić rozpoznania specyficznych trudności w uczeniu się. Mówi się raczej o ryzyku dysleksji, czyli zwiększonym prawdopodobieństwie, że zaburzenie to rozwinie się u dziecka w przyszłości.

Dzieckiem z grupy ryzyka dysleksji jest dziecko pochodzące z ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu, a także dziecko u którego w rodzinie występowały te zaburzenia, a także dziecko, które wykazuje symptomy nieharmonijnego rozwoju psychomotorycznego.

Objawy ryzyka dysleksji w poszczególnych grupach wiekowych:

Wiek niemowlęcy (0-pierwszy rok życia)

• opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy,
• minimalne dysfunkcje neurologiczne (np. obniżony tonus mięśniowy, zbyt długo utrzymujące się pierwotne odruchy wrodzone).

Wiek poniemowlęcy (2-3 lata):

• opóźniony rozwój ruchowy w obrębie motoryki dużej (trudności z utrzymaniem równowagi, opóźniony rozwój i automatyzacja chodu),
• opóźniony rozwój motoryki małej (niezręczność manualna, nieporadność w samoobsłudze oraz zabawach manipulacyjnych),
• słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa i opóźnienie rozwoju grafomotorycznego,
• opóźnienie rozwoju mowy.

Wiek przedszkolny (3-5 lat):

• niska sprawność ruchowa w zakresie ruchów całego ciała, złe funkcjonowanie we wszelkich zabawach ruchowych (biegi, jazda na rowerze, ćwiczenia równoważne itp.),
• słaba sprawność w obrębie motoryki małej (trudność i niechęć do wykonywania czynności samoobsługowych i zabaw manipulacyjnych),
• zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa (niechęć dziecka do rysowania, wykonywanie bardzo uproszczonych rysunków, nieprawidłowy chwyt narzędzi pisarskich),
• zaburzenia funkcji wzrokowych objawiające się m. in. trudnościami w rysowaniu, składaniu według wzoru obrazków, wykonywaniu układanek,
• zaburzenia funkcji językowych (opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, wydłużony okres posługiwania się neologizmami, trudności z zapamiętaniem krótkich wierszyków i piosenek, trudności z budowaniem wypowiedzi, ograniczony zasób słownictwa),
• opóźniony rozwój lateralizacji i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.

Klasa O (6-7 lat)

• utrzymywanie się objawów obniżonej sprawności w zakresie motoryki dużej,
• obniżona sprawność manualna (trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, trudności z opanowaniem prawidłowych nawyków ruchowych podczas rysowania i pisania),
• zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa (utrzymujący się nieprawidłowy chwyt narzędzi pisarskich, trudności z rysowaniem szlaczków, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych),
• zaburzenia funkcji wzrokowych (trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całość, trudności z odróżnianiem kształtów podobnych, np.. figur geometrycznych i liter),
• zaburzenia funkcji językowych (wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów, błędy w budowaniu wypowiedzi, błędy gramatyczne, dziecko nie radzi sobie z tworzeniem i rozpoznawaniem rymów, trudności z różnicowaniem podobnych głosek, ma problemy z odróżnianiem podobnie brzmiących słów, np. kok–rok, budy– buty, kura–góra, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie, trudności z dokonywaniem operacji analizy, syntezy, opuszczania, dodawania, zastępowania, analizowaniem struktury fonologicznej słów, ma trudności z podziałem słowa na sylaby, np. domy = do–my, z wyodrębnieniem pierwszej głoski w słowach, np. /d/ w dym, podawaniem słów rozpoczynających się daną sylabą i/lub głoską, ma problemy z łączeniem sylab w słowo, np. ta–lerz = talerz,
• problemy z zapamiętaniem i zrozumieniem dłuższych poleceń słownych;
• trudności z zapamiętywaniem nazw, wiersza, piosenki, serii, sekwencji oraz więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie, nie potrafi wymienić pór roku w odpowiedniej kolejności,
• opóźnienie rozwoju lateralizacji (brak ustalenia ręki dominującej, oburęczność),
• zaburzona orientacja w schemacie ciała i przestrzeni,
• zaburzona orientacja w czasie,
• nasilone trudności w nauce czytania (czytanie bardzo wolne głównie w oparciu o technikę głosowania, często bez poprawnej wtórnej syntezy, przekręcanie wyrazów, brak zrozumienia przeczytanego tekstu),
• trudności w pierwszych próbach pisania.

Wiek szkolny (klasa I – III):

• zaburzenia motoryki (mała sprawność ruchowa całego ciała, niechęć do uczestnictwa w zabawach ruchowych i lekcjach wychowania fizycznego),
• obniżona sprawność ruchowa rąk (nie opanowane w pełni czynności samoobsługowe związane z ubieraniem się, myciem i jedzeniem),
• zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa (niechęć do rysowania i pisania, utrzymujący się nieprawidłowy chwyt i zaburzenia tonusu mięśniowego przy pisaniu, trudności z rysowaniem szlaczków w liniaturze zeszytu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, ogólny niski poziom graficzny rysunków i pisma),
• utrzymujące się zaburzenia funkcji wzrokowych z objawami z poprzedniej grupy wiekowej oraz nasilone trudności z odróżnianiem kształtów podobnych (np. liter m-n, l-t-ł) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d),
• zaburzenia funkcji językowych (wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, często przekręca słowa, np. mówi sosza (zamiast szosa), lora (zamiast rola), ma trudności z dzieleniem słów na głoski, trudności z pamięcią fonologiczną i sekwencyjną, trudności dotyczące zapamiętywania sekwencji nazw, sekwencji czasowej i sekwencji cyfr, wierszy, piosenek, tabliczki mnożenia),
• utrzymywanie się oburęczności,
• zaburzona orientacja w schemacie ciała i przestrzeni (trudność z odróżnieniem prawej i lewej ręki, strony ciała, trudności z określaniem położenia przedmiotów względem siebie, nieprawidłowo nazywa stosunki przestrzenne (np. nad, pod)
• pisanie liter i cyfr zwierciadlane i/lub zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony),
• nasilone trudności w nauce czytania (niechętnie podejmuje próby czytania, zazwyczaj czyta wolniej niż rówieśnicy, czytając wyrazy, opuszcza, dodaje, przestawia, zamienia litery, bardzo wolne tempo czytania z prymitywną techniką głoskowania lub sylabizowania z wtórną syntezą słowa i nieliczne błędy, lub bardzo szybkie tempo czytania, lecz z licznymi błędami wynikającymi z domyślania się treści na podstawie kontekstu, niewłaściwe i słabe rozumienie przeczytanego tekstu),
• trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej (trudność z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter, mylenie liter podobnych pod względem, np. l-t-ł, m-n, mylenie liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni: p-b-d-g, popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów, trudności z opanowaniem poprawnej pisowni wynikające z opóźnienia rozwoju fonologicznego aspektu funkcji językowych i pamięci fonologicznej, nasilone trudności podczas pisania ze słuchu pisząc, zazwyczaj opuszcza i/lub dodaje litery, np. grad – gad, górad , zazwyczaj przestawia i/lub zamienia głoski np. las – sal, los
• zaburzona orientacja w czasie nie potrafi wymienić nazw dni tygodnia we właściwej kolejności.

W starszym wieku szkolnym (powyżej klasy czwartej) część objawów występujących u dzieci w etapie edukacji początkowej utrzymuje się a część zmienia swój obraz. U starszych uczniów z dysleksją rozwojową najczęściej stwierdza się:

• wolne tempo czytania, niechęć do czytania,
• nieprawidłową pisownię, w której dominują błędy ortograficzne,
• trudności z zapamiętaniem: wierszy, terminów, nazw (np. miesięcy), dat, danych, numerów telefonu, przekręcanie nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych,
• trudności w przedmiotach szkolnych, wymagających dobrej percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej: w geografii – zła orientacja na mapie, w geometrii – rysunek uproszczony, schematyczny, w chemii – niezapamiętywanie łańcuchów reakcji chemicznych,
• trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy: w opanowaniu języków obcych, w biologii – w opanowaniu terminologii, w historii – w zapamiętywaniu nazwisk, nazw.

Wszystkie wymienione powyżej objawy występują indywidualnie u dzieci z różnym nasileniem. Dynamicznie zmieniają się one w toku rozwoju, edukacji oraz terapii dziecka.

Trudności w nauce poszczególnych przedmiotów

Dość często zdarza się, że problemy szkolne dzieci dyslektycznych kojarzone są tylko z nauką języka polskiego. Niestety trudności dotyczą również nauki innych przedmiotów.

Matematyka

• trudności w rozwiązywaniu zadań tekstowych mimo prawidłowego myślenia matematycznego ( problemy z odczytywaniem ze zrozumieniem ich treści )
• błędne przepisywanie np. słupków, znaków działań ( w nieodpowiednich miejscach co może wpływać na prawidłowość obliczeń )
• brak wyobraźni przestrzennej, trudności w zapamiętywaniu kształtów figur i kątów
• słabe rozumienie pojęć ( góra-dół, wyżej-niżej )
• zmiany kierunku w rysunkach ( np. w wektorach )
• niezamierzone zmiany w kolejności cyfr w liczbach
• mylenie znaków nierówności
• zapisywanie liczb od prawej do lewej
• problemy w pamięciowym uczeniu się ( tabliczka mnożenia, wzory )

Geografia

• trudności z czytaniem i rysowaniem map,
• trudności z orientacją w czasie i przestrzeni (wskazywanie kierunków na mapie i w przestrzeni; obliczanie stref czasowych, położenia geograficznego, kąta padania słońca itp.);
• trudności z zapamiętywaniem nazw geograficznych,

Chemia

• trudności z rysowaniem wzorów strukturalnych,
• problemy z zapisywaniem jednostek (np. pH – PH – ph)
• nieprawidłowe zapisywanie łańcuchów reakcji chemicznych.

Biologia

• trudności z opanowaniem terminologii (dłuższe nazwy, nazwy łacińskie),
• problemy z organizacją przestrzenną schematów i rysunków,
• trudności z zapisem i zapamiętaniem łańcuchów reakcji biochemicznych,
• trudności z opanowaniem systematyki (hierarchiczny układ informacji).

Języki obce

• szczególne problemy w nauce tych języków, które cechuje znaczna rozbieżność między wymową a pisownią
• mylenie liter mających w języku polskim inne brzmienie ( np. w j. rosyjskim „m, u, y, b” )
• problemy z rozumieniem mowy ze słuchu, zwłaszcza odtwarzanej z kaset lub płyt w wykonaniu native speakera
• problemy z akcentem i intonacją
• wszystkie trudności występujące w nauce języka polskiego

Historia

• problemy w zapamiętywaniu dat, chronologii zdarzeń
• trudności z zapamiętaniem nazw i nazwisk
• zła orientacja w czasie (chronologia, daty),
• trudności z orientacją na mapach historycznych, wykresach
• trudności ze zrozumieniem dłuższego tekstu.

Technika, plastyka

• trudności w zespoleniu pojedynczych ruchów w całość ( np. podczas wycinania, lepienia, rysowania )
• błędne kierunki odwzorowywania
• niezamierzona niestaranność

Wychowanie fizyczne

• nieudolność w grach zręcznościowych
• pomyłki przy zmianach kierunku w rzędzie i w szeregu ( słaba orientacja w schemacie ciała i przestrzeni )
• problemy w koordynacji ruchu z muzyką
• problemy w ćwiczeniach z przyrządami ( np. ze skakanką, z poręczą ) .

Gdzie diagnozować dysleksję

Dysleksji nie da się zapobiec, można jedynie złagodzić jej konsekwencje dzięki wczesnej diagnozie i terapii. Diagnoza dotycząca dysleksji powinna być przeprowadzona w początkowym okresie nauczania. Objawy ryzyka dysleksji można zaobserwować u dziecka już w wieku po niemowlęcym i przedszkolnym, a w szczególności opóźnienia rozwoju ruchowego i mowy. Wczesna diagnoza i terapia mogą spowodować, że dziecko z ryzyka dysleksji nie stanie się uczniem dyslektycznym, a jego trudności w istotny sposób się zmniejszą.

Badanie najlepiej wykonać w szkole podstawowej.

W klasie I-III – ryzyko dysleksji, a w klasach IV- VIII dysleksja.

W przypadku wystąpienia trudności w uczeniu się rodzic powinien zgłosić się z dzieckiem na badanie diagnostyczne do rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej (nie potrzebne jest skierowanie od lekarza), która współpracuje z przedszkolem lub szkołą. Diagnozę można również przeprowadzić w niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, które maja do tego uprawnienia.

Badanie w kierunku dysleksji składa się z 2-3 spotkań – zależnie od wieku i tempa pracy dziecka.

Dziecko diagnozowane jest przez zespól specjalistów:

• psychologa
• pedagoga

Zdarza się czasem, że należy pogłębić diagnozę o badanie logopedyczne i konsultacje lekarską np. foniatry, psychiatry lub neurologa, aby wykluczyć nieprawidłowości zdrowotne.

Co obejmuje diagnoza:

• szczegółowa ocenę poziomu czytania i pisania (badanie pedagogiczne)
• znajomość zasad ortograficznych (badanie pedagogiczne)
• ocenę poziomu rozwoju umysłowego (badanie psychologiczne)
• ocenę funkcji uczestniczących w czynności pisania i czytania: językowych, percepcyjno-motorycznych i ich integracji (badanie psychologiczne i pedagogiczne)
• w razie zaburzeń emocjonalnych i psychosomatycznych spowodowanych długotrwałym stresem szkolnym wskazana konsultacja logopedy - badanie mowy), a także psychiatry dziecięcego.

Niezbędne dokumenty potrzebne do przeprowadzenia badania diagnostycznego:

• opinia wychowawcy o uczniu, w tym opinia polonisty,
• wcześniejsze opinie wydane przez poradnie (jeśli dziecko było diagnozowane),
• wyniki badania słuchu i wzroku dziecka,
• sprawdziany z języka polskiego, dyktanda, prace stylistyczne
• zeszyt z języka polskiego, matematyki i języka angielskiego
• dokumentacja pracy terapeutycznej

Po skończonej diagnostyce rodzice otrzymują pisemna opinię, która powinna być przekazana szkole. Opinia zawiera opis mocnych i słabych stron dziecka oraz wskazówki do pracy w szkole i w domu.

Badanie najlepiej wykonać w szkole podstawowej.

W klasie I-III – ryzyko dysleksji, a w klasach IV-VIII dysleksja. Dysleksje można również diagnozować na kolejnych szczeblach edukacji i u osób dorosłych.

Diagnozę dysleksji rozwojowej stawia się, gdy stwierdzono:

• prawidłowy rozwój umysłowy;
• opóźnienia w rozwoju funkcji słuchowo-językowych, wzrokowo-przestrzennych, ruchowych i integracji tych funkcji, które stanowią podstawę do wykształcenia się umiejętności czytania i pisania;
• wczesne występowanie trudności w nauce czytania i pisania;
• że trudności te są nasilone i długotrwałe oraz nie ustępują one po podjęciu terapii pedagogicznej.

Nie rozpoznaje się dysleksji rozwojowej, gdy trudności w czytaniu i pisaniu:

• są jedynie wynikiem złego funkcjonowania narządów zmysłu (niedosłuchem lub wadą wzroku);
• należą do zespołu symptomów inteligencji niższej niż przeciętna, |upośledzenia umysłowego;
• są skutkiem schorzenia neurologicznego (mózgowe porażenie dziecięce, epilepsja);
• są wyłącznie wynikiem zaniedbania środowiskowego i błędów dydaktycznych.

Uwaga !!!

Dysleksja niejednokrotnie współwystępuje z wadami wzroku, słuchu i zaniedbaniem środowiskowym

Terapia dysleksji

Dysleksja nie ustępuje z wiekiem, ale towarzyszy dotkniętej nią osobie przez całe życie. Nie można wyeliminować tego syndromu, ale poprzez odpowiednią terapię możliwe jest znaczne ograniczenie jego zakresu.

Leczenie dysleksji powinno się odbywać w ramach specjalistycznych zajęć korekcyjno-kompensacyjnych lub terapii pedagogicznej, uzupełnianych pracą własną ucznia w domu, według zaleceń terapeuty.

Najważniejszymi elementami pracy terapeutycznej nad dysleksją są:

• oddziaływania pedagogiczne, których celem jest umożliwienie dziecku opanowania umiejętności czytania i pisania oraz kontynuowania nauki szkolnej (usprawnianie zaburzonych funkcji, ćwiczenie sprawności czytania i pisania);

• oddziaływania psychoterapeutyczne (wspomaganie dziecka w zrozumieniu problemu dysleksji, motywowanie go do pracy nad przezwyciężaniem zaburzeń, eliminowanie stresu wynikającego z doświadczanych trudności, zapobieganie wtórnym zaburzeniom emocji i motywacji, takim jak lęk szkolny, zniechęcenie do nauki, obniżenie samooceny).

Najskuteczniejsza jest terapia intensywna, systematyczna, długotrwała, odbywająca się regularnie, w stałym miejscu i terminie. Najlepsze efekty osiąga się, gdy, oprócz specjalisty, w terapię zaangażowani są także rodzice i nauczyciel ucznia, którzy wspierają go i uzupełniają oddziaływania terapeuty. Efektywność terapii zależy również od tego, jak głębokie są zaburzenia u dziecka, jaki jest jego poziom sprawności intelektualnej, jak wcześnie podjęto pracę korekcyjno-kompensacyjną.

Zasady pracy z dzieckiem dyslektycznym

Terapia, nauka szkolna, praca samokształceniowa podejmowana przez dziecko powinny odbywać się według następujących zasad:

• należy uwzględniać wolne tempo, zróżnicowanie rytmu pracy, zwiększoną męczliwość dziecka;
• trzeba dzielić dziecku materiał do opanowania na małe porcje, wydłużać czas na wykonywanie zadań, stosować zwiększoną ilość ćwiczeń, powtórzeń;
• nie wolno przeciążać dziecka czytaniem i pisaniem (trzeba robić krótkie przerwy w pracy lub często zmieć rodzaj aktywności dziecka);
• należy wykorzystywać wiele kanałów sensorycznych (angażować w pracę wszystkie zmysły) oraz stosować techniki skojarzeniowe, ułatwiające zapamiętywanie;
• trzeba podkreślać mocne strony dziecka i na nich bazować;
• należy dostrzegać i nagradzać wkład pracy dziecka niezależnie od uzyskanych przez nie efektów;
• trzeba podkreślać, doceniać nawet najmniejsze postępy dziecka;
• nie wolno karać dziecka za niepowodzenia, brak lub niewystarczające efekty w pracy;
• trzeba kierować do dziecka krótkie, proste polecenia i upewniać się, czy je zrozumiało;
• należy stworzyć dziecku odpowiednie środowisko do pracy (wygodne, ciche, dobrze oświetlone, właściwie wyposażone miejsce);
• trzeba wypracować z dzieckiem odpowiedni harmonogram pracy (stały czas, miejsce nauki);
• należy pomagać dziecku, kontrolować efekty jego pracy;
• nie wolno wyręczać dziecka w wyszukiwaniu, poprawianiu błędów;
• trzeba wyrabiać u dziecka nawyk autokorekty i stałego korzystania ze słownika ortograficznego;
• nie wolno obniżać ocen za popełnione przez dziecko typowe dla dysleksji błędy w czytaniu, pisaniu;
• nie należy wymagać od dziecka pisania na tablicy, czytania głośnego na forum.

W przypadku uczniów z dysleksją korzystne może być także stosowanie następujących ułatwień:

• słuchanie lektur (audiobooki);
• pisanie na komputerze (łatwiej odczytywać, poprawiać, uzupełniać notatki);
• nagrywanie dyktafonem swoich wypowiedzi, by przepisać je ze słuchu (wypracowania);
• nagrywanie dyktafonem zajęć, by uzupełnić notatki o treści, których dziecko nie zdążyło zapisać;
• pisanie drukowanymi literami (zwiększa czytelność pracy);
• zastąpienie zeszytu skoroszytem (można usuwać, dodawać, zmieniać kolejność kartek, co ułatwia korektę i uzupełnianie notatek);
• zeszyty z powiększoną liniaturą.(ułatwiają zapis);
• czytanie ze wskaźnikiem (zaznaczanie wyrazu, który jest odczytywany).

PRAWA UCZNIÓW Z DYSLEKSJĄ

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach

Najważniejsze punkty:

§ 2. 1. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana uczniowi w przedszkolu, szkole i placówce polega na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia i czynników środowiskowych wpływających na jego funkcjonowanie w przedszkolu, szkole i placówce, w celu wspierania potencjału rozwojowego ucznia i stwarzania warunków do jego aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu przedszkola, szkoły i placówki oraz w środowisku społecznym.

§ 2. 2. Potrzeba objęcia ucznia pomocą psychologiczno-pedagogiczną w przedszkolu, szkole i placówce wynika w szczególności: 6) ze specyficznych trudności w uczeniu się;

§ 2. 3. Pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana w przedszkolu, szkole i placówce rodzicom uczniów i nauczycielom polega na wspieraniu rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych oraz rozwijaniu ich umiejętności wychowawczych w celu zwiększania efektywności pomocy udzielanej uczniom.

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ1) z dnia 22 lutego 2019 r. w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach publicznych

Najważniejsze punkty:

Rozdz.2. § 2. Wymagania edukacyjne, o których mowa w art. 44b ust. 8 pkt 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zwanej dalej „ustawą o systemie oświaty”, dostosowuje się do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia:

§3) posiadającego opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, o specyficznych trudnościach w uczeniu się lub inną opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, wskazującą na potrzebę takiego dostosowania – na podstawie tej opinii;

§4) nieposiadającego orzeczenia lub opinii wymienionych w pkt 1–3, który jest objęty pomocą psychologiczno- -pedagogiczną w szkole – na podstawie rozpoznania indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych możliwości psychofizycznych ucznia dokonanego przez nauczycieli i specjalistów, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 5 ustawy – Prawo oświatowe;

§ 3. 1. Opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, o specyficznych trudnościach w uczeniu się może być wydana uczniowi nie wcześniej niż po ukończeniu klasy III szkoły podstawowej i nie później niż do ukończenia szkoły podstawowej. 2. Na wniosek nauczyciela lub specjalisty wykonującego w szkole zadania z zakresu pomocy psychologiczno- -pedagogicznej prowadzących zajęcia z uczniem w szkole i po uzyskaniu zgody rodziców albo pełnoletniego ucznia lub na wniosek rodziców albo pełnoletniego ucznia, opinia, o której mowa w ust. 1, może być wydana także uczniowi szkoły ponadpodstawowej.

§ 6. 1. Dyrektor szkoły zwalnia ucznia z wadą słuchu, z głęboką dysleksją rozwojową, z afazją, z niepełnosprawnościami sprzężonymi lub z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, z nauki drugiego języka obcego nowożytnego do końca danego etapu edukacyjnego na wniosek rodziców albo pełnoletniego ucznia oraz na podstawie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, z której wynika potrzeba zwolnienia z nauki tego języka obcego nowożytnego.

Źródła:

• M. Dąbrowska: Dysleksja w ujęciu psycholingwistycznym. Przegląd badań. Psychologia Wychowawcza Nr 4 1995 r.
• https://zdrowie.radiozet.pl/Ciaza-i-dziecko/Zdrowie-dziecka/Dysleksja-rozwojowa-na-czym-polega-to-zaburzenie?
• M. Bogdanowicz, A. Borkowska, Model rozpoznawania specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu
• M.B. Pecyna (red.), Dysleksja rozwojowa. Fakt i tajemnica w diagnostyce psychologiczno-pedagogicznej
• T. Żołyńska-Głuszak, Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu, czyli dysleksja rozwojowa
• Fundacja Społeczno Kulturalna EURO-IDEA, Przewodnik dla rodziców dzieci z dysleksją
• M. Bogdanowicz: Integracja percepcyjno – motoryczna, metody diagnozy i terapii, warszawa 1990.
• Bogdanowicz M., Adryjanek A., Uczeń z dysleksją w szkole.
• Bogdanowicz M., O dysleksji, Lublin 1994.
• Bogdanowicz M.,Trudności w pisaniu u dzieci,Gdańsk 1989.
• Grafowska A., Rymarczyk K., Dysleksja: od badań mózgu do praktyki, Warszawa 2004.
• Przewodnik dla rodziców Dyslexia –Parensand Teachers Collaboration
• Przewodnik dla rodziców dzieci z dysleksją. E-book, TI?S FOR PARENS OF DYSLEXIC CHILD

• https://www.cognifit.com/pl/science/recovering-brainhealth/dyslexia
• https://www.sp4.warszawa.pl/pdf/dysleksja.pdf
• https://www.problemy-szkolne.pl/diagnoza-dysleksji.html
• https://www.ptd.edu.pl/dysleksjaprawa.html
• http://poradnia-przemysl.com.pl/index.php/specyficzne-trudnosci-w-nauce/
• https://pedagogika-specjalna.edu.pl/terapia-pedagogiczna/dysleksja-rozwojowa/
• Internet