Anna Czerwińska-Rydel, Piórem i mieczem. Opowieść o Henryku Sienkiewiczu, ilustracje: Dorota Łoskot-Cichocka, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 2016.

Wiek: 8+

„Henryk Sienkiewicz był filmowcem. Wymyślił W pustyni i w puszczy”.

Jaka była Państwa reakcja po przeczytaniu powyższego zdania? „Niemożliwe. Taka wypowiedź nie mogła nigdzie wybrzmieć. Przecież każdy wie, kim jest Sienkiewicz!” – podobne myśli pojawiły się pewnie u większości z Państwa. A jednak jest to prawdziwy cytat z książki Piórem czy mieczem. Opowieść o Henryku Sienkiewiczu Anny Czerwińskiej-Rydel, jednej z najciekawszych pozycji o naszym nobliście, do której przeczytania zachęcam każdego. Proszę się nie martwić, nie ma w niej błędów – wszystko zostało napisane z dbałością o szczegół i zgodność z prawdą historyczną. Powyższe zdanie jest cytatem z Basi, rezolutnej dziewczynki ze „sterczącymi na wszystkie strony włosami”, która razem z klasą jedzie na wycieczkę do Muzeum Literackiego Henryka Sienkiewicza w Poznaniu. Wiedza naszej bohaterki o Sienkiewiczu nie jest zbyt duża, ale jej błędne przekonania za chwilę rozwiewa pani kustosz, która wprowadza Basię, a razem z nią młodego czytelnika, w biografię autora Trylogii. Piórem czy mieczem... jest bowiem literacką, zbeletryzowaną biografią Sienkiewicza skierowaną do młodych (i bardzo młodych) czytelników.

Główną bohaterką powieści jest wspomniana już Basia, zwyczajne dziecko, z którym mały czytelnik może się utożsamić. Dziewczynka jest bardzo podobna do współczesnych dzieci – uwielbia przygody, jest żywo zainteresowana światem, nie lubi czytać i „nie cierpi chodzić do muzeów”, a podczas oglądania pamiątek po pisarzu „ręce kleją jej się od lukru”. Nasza bohaterka nosi nieprzypadkowe imię. Każdy z nas z pewnością zna Baśkę, ukochaną Michała Wołodyjowskiego, bohatera Sienkiewiczowskiej Trylogii,to właśnie do niej nawiązała autorka, wybierając imię swojej bohaterce. Z powodu skojarzeń z Wołodyjowską Basia nazywana jest także Hajduczkiem – mianem, którym Zagłoba nazywał żonę Michała. Zarówno ta informacja, jak i znaczenie słowa „hajduczek” podane są w przypisach – autorka zadbała, by wszystko było dla młodego czytelnika zrozumiałe w stopniu uniemożliwiającym pogubienie się w obcych realiach XIX wieku. Nie zapominajmy, że dla naszych dzieci to już prehistoria!

Główną bohaterkę Piórem czy mieczem... poznajemy w trakcie zwariowanej przygody, gdy w Muzeum Literackim Henryka Sienkiewicza w Poznaniu pomaga uchwycić domniemanego złodzieja, który później okazuje się wcale nie być winnym kradzieży. Jej bohaterstwo zostaje nagrodzone – Basia dostaje nieograniczony wstęp do muzeum od samego Ignacego Mosia, twórcy i kustosza tej instytucji, i skwapliwie z niego korzysta. Ma dzięki temu szansę usłyszeć opowieść o Sienkiewiczu z ust osoby, która wie o nim najprawdopodobniej wszystko. Basia, jedząc ciastka, drożdżówki i popijając herbatkę, poznaje biografie dwóch niezwykłych ludzi – Ignacego Mosia i Henryka Sienkiewicza. Moś, starszy już mężczyzna, wpierw opowiada dziewczynce o sobie – o karierze kupieckiej, znajomości z dziećmi Sienkiewicza, a także o historii pozyskania pierwszego muzealnego eksponatu – unikalnego wydania Quo vadis. Dowiadujemy się również, że Moś był ojcem chrzestnym Kasi, prawnuczki autora Trylogii. Nie jest to z pewnością wiedza powszechna, znana większości z nas, więc czytający z dziećmi rodzice również nie będą się nudzić podczas lektury i poznają ciekawostki użyteczne w przyszłych small talkach ze znajomymi.

Basia, słuchając Mosia, wcale się nie nudzi. Chociaż nie lubi zwykłych wystaw muzealnych, to opowiadanie starszego przemiłego pana jest dla niej żywo interesujące. Biografia jednego z najlepszych polskich pisarzy okazuje się znakomitym materiałem na powieść. Basia poznaje Henryka Sienkiewicza nie jako nudnego pisarza, martwy pomnik, który nikogo już nie zachwyca, tylko człowieka z pasjami, zaletami i wadami. W opowieściach Mosia Sienkiewicz był wpierw wesołym dzieckiem, dobrym kolegą i miłośnikiem książek, które pochłaniał od małego. Miał także lekkie pióro – na egzaminie kończącym gimnazjum zdążył w godzinę napisać pracę za siebie i dwóch kolegów. Wszystkie trzy wypracowania zostały uznane przez nauczyciela za najlepsze z całej klasy i ocenione bardzo pozytywnie – jedna na szóstkę, a dwie na piątki. To jedna z wielu ciekawostek, którymi autorka ubarwia swą opowieść, by cały czas utrzymać uwagę dzieci. One z pewnością docenią spryt i talent młodego Sienkiewicza.

Dalej nasz noblista przedstawiony jest jako student, który waha się, czy skończyć medycynę – kierunek aprobowany przez rodziców, czy pójść za głosem serca i studiować ukochaną filologię. Podczas nauki pracuje jako guwerner, pisze pierwsze teksty, a także dostaje pracę w redakcji „Gazety Polskiej”. Opisywany jest przy tym jako „piękny mężczyzna, bardzo elegancki i wytworny. Do tego […] był ujmujący, inteligentny i pełen uroku […] cieszył się wielkim powodzeniem u kobiet”, a także „uwielbiał żarty i dowcipy, miał cięty język i znakomite poczucie humoru”. Basia od razu go polubiła i chętnie słuchała o jego dalszych losach. Życie dorosłego Sienkiewicza potoczyło się coraz szybciej – zwiedzał Amerykę, Afrykę, pisał powieści, zdobywał coraz większą popularność, a przy tym wszystkim nie zapominał o potrzebie bliskości i posiadaniu rodziny – był kochającym mężem dla każdej swojej żony oraz troskliwym ojcem. Umarł zaś jako ukochany dziadek i bohater narodowy kochany przez tysiące Polaków. Sienkiewicz w powieści nie jest nudnym pisarzem, lecz fascynującą postacią z krwi i kości. Tylko na portrecie – jak twierdzi Basia – „wygląda okropnie poważnie”, a w rzeczywistości okazuje się żywym przykładem i prawdziwym autorytetem. Nie jest pomnikiem, nudnym, obcym i ważnym tylko dla pokolenia rodziców, albo nawet dziadków, lecz może zainteresować swym życiem i osobowością także młodych.

W opowieść o Henryku Sienkiewiczu wpisane są uniwersalne prawdy o świecie. Książka zawiera ważne dla dzieci przesłanie – nie zawsze dobre oceny są najważniejsze, często dużo bardziej liczy się ciekawość świata, zaangażowanie i pracowitość. Moś opowiada o młodym Sienkiewiczu nie jako o najlepszym uczniu, lecz dobrym koledze i pasjonacie literatury oraz historii. Sienkiewicz nie był ideałem i warto to podkreślać – Moś pokazuje nawet Basi oceny z autentycznego świadectwa Sienkiewicza.

Religia i nauka o moralności – dostateczny. Język rosyjski – dostateczny, łacina i greka – dostateczny, algebra, trygonometria, fizyka, geometria – dostateczny. Chemia – dostateczny. Botanika – niedostateczny. Język polski – celujący. Historia powszechna – celujący

– czyta na głos zdziwiona dziewczynka, której w głowie się nie mieści, że ten wychwalany przez wszystkich i doceniany pisarz wcale nie miał samych szóstek na świadectwie. W trakcie swej opowieści Moś stwierdza, że „oceny to nie wszystko. Można przez całą szkołę być prymusem i nic nie osiągnąć, a można ledwie przechodzić z klasy do klasy i zostać wielkim człowiekiem”. Ten fragment warto omówić z dziećmi, ponieważ one mogą wyciągnąć z niego zupełnie inne wnioski niż dorośli – zauważą tylko, że nie warto się uczyć, zupełnie nie zważając na to, że naukę trzeba wtedy zastąpić pasją, ambicją i pracowitością. Moś podkreśla, że biografia Sienkiewicza uczy pracowitości i pokory. Na jego przykładzie pokazuje, że życie nie jest usłane różami i nawet najwybitniejsi mają problemy na ścieżce realizacji swojej kariery – Sienkiewicz sam zniszczył rękopis swojej pierwszej powieści, po tym, jak jego serdeczny kolega uznał ją za nieudaną, a pierwsze artykuły w „Gazecie Polskiej” zostały bardzo surowo ocenione przez jej redaktora, który nie doceniał oryginalności i poetyckości młodego Sienkiewicza. Przyszły noblista miał także wspomniane już w tym artykule problemy z wyborem studiów. Dziecko na przykładzie autora Trylogii uczy się, że każdy ma prawo do popełniania błędów – Henryk Sienkiewicz początkowo zaczął studiować prawo, potem przeniósł się na medycynę, by sprostać oczekiwaniom swoich rodziców, a dopiero po męczarniach na nielubianych studiach z pomocą kolegi przeniósł się na filologię. Na kartach powieści Piórem czy mieczem wyraźnie wybrzmiewa, że nie warto się poddawać w drodze do spełniania swoich marzeń, lecz na swój sukces trzeba zapracować.

Może się wydawać, że biografia Sienkiewicza nie zainteresuje młodych czytelników, nic bardziej mylnego. Anna Czerwińska-Rydel to doświadczona pedagog, a także pisarka, która tworzyła już literackie biografie znanych ludzi skierowane do dzieci. Autorka wie, jak zainteresować młodego czytelnika. Pisze w sposób z pewnością zrozumiały dla dziecka, a do tego jakże emocjonalny i interesujący! Przystępną przygodową formę łączy z prostym, ale nie prostackim językiem i odwołaniami do czasów współczesnych. Dziecko-czytelnik nie trafia samotni do obcej i niezrozumiałej krainy przodków, lecz jest prowadzone za rękę przez przemiłego przewodnika po świecie Henryka Sienkiewicza. Fabuła dostosowana jest do wiedzy i potencjalnych zainteresowań dziecka, tak, by w biografii pisarza mogło znaleźć coś dla siebie. Moś opowiada o tym, co może zainteresować małe dziecko – o szkole, pierwszej powieści, wyjazdach do dalekich krajów i czasie spędzonym z dziećmi i wnukami. Mniej o polityce i wielkiej historii, od której przecież Sienkiewicz nie był wolny. Autorka wplata jednak w opowieść Mosia także trudne tematy – mówi o szkole pod zaborami, złym traktowaniu dzieci i zwierząt, a nawet – przy opisywaniu życia muzealnego kustosza – wspomina o II wojnie światowej i o obozach koncentracyjnych. Dziecko może się więc z powieści bardzo wiele nauczyć. W książce pojawiają się przypisy, które mają ułatwić młodemu czytelnikowi zrozumienie często obcych realiów. Dodatkowo na końcu został umieszczony fikcyjny wywiad z Sienkiewiczem, kalendarium z jego życia, spis utworów pisarza, informacje o sienkiewiczowskich muzeach, a nawet kalendarium najważniejszych wydarzeń, które działy się w Polsce i na świecie w czasie życia autora Trylogii.

Książka jest również wspaniale wydana – piękne rysunki autorstwa Doroty Łoskot-Cichockiej przeplatają się ze zdjęciami Sienkiewicza, Mosia i muzeum. Całość zaplanowana jest z wielką starannością. W fabułę wplecione są fragmenty listów Sienkiewicza oraz jego bliskich, a także cytatu z utworów pisarza. Autentyczne teksty nie tylko ubarwiają powieść, ale także oddają realia sienkiewiczowskiego życia i języka, jakim się posługiwał. Dziecko ma szansę zacząć oswajać się ze dawnym słownictwem i składnią, których używał Sienkiewicz – warto od małego pokazywać dzieciom polszczyznę sprzed lat, by mogło kiedyś bez problemów i barier sięgać po wartościową literaturę. Pamiętajmy, że na przestrzeni ostatnich lat język bardzo ewoluował i dla współczesnego dziecka, które nie będzie czytać dawnych książek już w młodym wieku, poznawanie literatury wydanej wcześniej niż w II połowie XX wieku może okazać się niewykonalne. Zadbajmy więc zawczasu o właściwą edukację.

Zachęcamy zarówno dzieci, jak i rodziców, do zapoznania się z tą wspaniałą powieścią. Wspólne czytanie o ważnych dla naszego kraju i kręgu kulturowego postaciach jest świetnym sposobem na budowanie kodu kulturowego, który będzie łączyć pokolenia, zacieśniać więzi rodzinne i pozwoli na lepsze porozumienie się w przyszłości. Podobne lektury mogą budować w nas zbliżone refleksje o świecie i płaszczyznę porozumienia. Dzisiejszy świat pędzi do przodu, zmienia się nieustannie i tym bardziej ważne jest, byśmy potrafili mówić tym samym językiem pojęć, byśmy potrafili odwoływać się do tych samych rzeczy oraz byśmy nie zapominali, że przeszłość kształtuje także nas i przyszłe pokolenia.

Henryk Sienkiewicz jako motyw przewodni majowego artykułu nie został wybrany przypadkowo, ponieważ nasz noblista urodził się właśnie w maju, dokładniej 5 maja 1846 roku, obchodzimy więc teraz 175 rocznicę jego urodzin.

Niech za zakończenie artykułu posłuży cytat zwieńczający powieść Anny Czerwińskiej-Rydel:

– Ja bym chciała przeczytać jakąś książkę Sienkiewicza... – wyjąkała wreszcie Basia. – Pożyczy mi Pan?

– Hajduczku! – wykrzyknął pan Ignacy. – Co tylko zechcesz! Zacznijmy może od... – spojrzał na półkę z książkami.

– Od początku – przerwała mu Basia. Chcę przeczytać wszystko.

Jeśli Państwo również chcą przeczytać wszystko, zapraszamy do biblioteki – w naszej ofercie posiadamy również szeroki wybór powieści noblisty:

-Trylogia

-Quo vadis

-Krzyżacy

-W pustyni i w puszczy

-Bez dogmatu

-Rodzina Połanieckich

-Wiry

-Na polu chwały

-nowele i opowiadania

Zapraszamy do biblioteki Centrum Kształcenia Ustawicznego im. Henryka Sienkiewicza w Białymstoku, by wypożyczyć recenzowaną książkę Anny Czerwińskiej-Rydel oraz dzieła naszego noblisty.

Wszystkie umieszczone w tekście cytaty pochodzą z książki Anny Czerwińskiej-Rydel, Piórem i mieczem. Opowieść o Henryku Sienkiewiczu, ilustracje: Dorota Łoskot-Cichocka, Łódź: Wydawnictwo Literatura, 2016.

Zdjęcia okładek pochodzą ze stron wydawców lub archiwum własnego biblioteki CKU im. Henryka Sienkiewicza.