Justyna Bacławska - pedagog, trener I stopnia Polskiego Stowarzyszenia Pedagogów i Animatorów KLANZA, Trener Zastępowania Agresji, kierownik specjalistycznej placówki wsparcia dziennego Klanzowisko PSPiA KLANZA Odział Białostocki, konsultant Centrum Ochrony Dziecka i Rodziny, Certyfikowany opiekun dziecka – ofiary przestępstwa, Certyfikowany specjalista w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Prowadzi grupy terapeutyczne, treningi oraz indywidualne wsparcie dla dzieci i młodzieży.

ŚWIAT Z PERSPEKTYWY NASTOLATKA

Adolescencja to wielki przełom, pociąga za sobą poważne zmiany w wielu obszarach i ma charakter normatywny, chociaż w doświadczeniu wiele zachowań i sposobów przejawiania się nastolatka nie sprawia takiego wrażenia. Rodzice i opiekunowie przeżywają wtedy wiele trudnych chwil, czując się nieraz doprowadzani do granic swej wytrzymałości . By pomóc młodej osobie jak też i sobie przejść ten kryzys warto przyjrzeć się temu co się w nastolatku dzieje.

Świat z perspektywy nastolatka można porównać do pola minowego, na którym nagle się znalazł próbuje przejść. Nie posiada szczegółowej mapy, a podpowiedzi i wyznaczane kierunki osób spotkanych w tej drodze bywają sprzeczne.

Wyzwania rozwojowe adolescencji

Adolescencja obejmuje okres od ok. 12-18 roku życia oraz młodość miedzy 19-25 rokiem życia. Jest to okres przejściowy pomiędzy dzieciństwem a dorosłością, okres wielu przemian. To czas, w którym stare wzorce i schematy ukształtowane w dzieciństwie już nie są do zastosowania, nowe zaś jeszcze się pojawiły. To okres poszukiwania nowych wzorców, własnej drogi, nowej roli, własnego obszaru, tożsamości. Okres tego rozwoju ma trzy fazy:faza separacji- oddzielania od rodziców, faza indywiduacji- formowania tożsamości, faza relacji- budowania pierwszych związków.

Jakie zachodzą zmiany?

Fizyczne

Wzrasta masa ciała, zmiany są skokowe, ciało staje się obce, trudno zanim nadążyć, przestaje być dziecięce.

Emocjonalne

Charakterystyczna jest wtedy labilność emocjonalna, czyli wahania nastroju, bardzo szybkie są przejścia od euforii do rozpaczy czy złości. Reakcje emocjonalne są bardzo silne, często nadmierne. Panuje wtedy tzw. egocentryzm afektywny dlatego nastolatki raczej nie stawiają się w skórze innej osoby. Buntują się przeciwko zasadom. Negują, podważają, poddają w wątpliwość wszystko co do tej pory znały. Grupa rówieśnicza i przynależenie do niej staję się bardzo ważne, często więc ulegają jej naciskom. Równolegle częstsze są konflikty z rodzicami, którzy przestają być autorytetem.

Psychoseksualne

Wzrasta znacząco ilość hormonów ( u chłopców testosteronu- osiemnastokrotnie; u dziewcząt estrogenu – ośmiokrotnie). Kiedy do głosu dochodzą szalejące hormony, chłopcy czują silną potrzebę rozładowania napięcia seksualnego, która nie pokrywa się z potrzebą tworzenia więzi.Dziewczęta chcą natomiast budować więź, a potrzeba rozładowania seksualnego nie jest u nich tak istotna. Różnice te powodują wiele rozczarowań i konfliktów.Ważna jest wtedy edukacja, która pomoże młodym ludziom zadbać o ich bezpieczeństwo.

Funkcjonowanie poznawcze

Intelektualny egocentryzm- przekonanie, że to świat ma się podporządkować, rodzice, nauczyciele muszą się podporządkować. Myślenie w kategoriach 0:1, wszystko jest super lub beznadziejne. Taka tez jest samoocena tj. najczęściej albo zaniżona, albo zawyżona. Myślenie nastolatka jest zniekształcone. Najczęstsze takie zniekształcenia poznawcze to: myślenie czarno-białe, czytanie w myślach (wiedzą, co inni ludzie o nich myślą, projektują, przekładają swoje obawy na to, co myślą o nich inni ludzie), personalizacja (myślą, że są powodem negatywnych zachowań innych osób), etykietowanie, uzasadnienie emocjonalne (skoro ja tak się czuję, to tak jest).

Z czym się to wiąże ? Jakie myśli nastolatka?

- Jestem inny/inna, nie pasuję do reszty

- Nie mam tego co inni

- Czy dobrze wyglądam?

- Czy jeśli czegoś nie zrobię uznają mnie za „frajera”?

- Znowu mi coś wyskoczyło na twarzy

- Tylko mnie krytykują, nic nie rozumieją, Nikt mnie nie rozumie

- We wszystko wtykają swój nos, wszystko kontrolują

- Jestem beznadziejny

- Rodzice maja mnie gdzieś

- Nic nie ma sensu

-…

Zwróćmy uwagę na budowę i rozwój mózgu.

Najstarszą i najbardziej prymitywną częścią mózgu jest pień mózgu. Reguluje podstawowe czynności życiowe: oddychanie, odżywianie. Z pnia wyłoniły się ośrodki emocjonalne: układ limbiczny, ciało migdałowate- tzw. mózg emocjonalny. Dziecko rodzi się z w pełni ukształtowanym ciałem migdałowatym; nawet jak nie potrafi mówić, gromadzi doświadczania w postaci emocjonalnych schematów. Na końcu powstałą nowa kora, tworząca wierzchnią warstwę mózgu, odpowiedzialna za procesy myślowe, poznawcze- tzw. mózg myślący. Lewa przednia część płata czołowego odpowiedzialna jest za obróbkę poznawczą reakcji emocjonalnych, czyli za hamowanie, kontrolowanie, planowanie, przewidywanie konsekwencji - wyłącznik emocji. Ta część w mózgu nastolatków nie jest w pełni rozwinięta (kształtowanie do 25 roku życia). Nastolatek nie myśli jak osoba dorosła. Mózg nastolatka nie jest mniejszą wersją mózgu osoby dorosłej. Mózg nastolatka nie jest w pełni rozwinięty do obróbki sygnałów emocjonalnych; nie jest w pełni zdolny do hamowania emocji. Lepsza kontrola reakcji emocjonalnych, przewidywanie skutków zachowań pojawia się około 20 roku życia.

Co się dzieje w mózgu nastolatka?

Następuje mielinizacja nerwów. Niektóre połączenia neuronalne zanikają, inne dopiero się tworzą. Następuje też ważny okres wzmacniania i mielinizacji połączeń. Można to porównać do owijania drutu , po którym płynie prąd izolacją. Bez izolacji impuls by się rozszedł w różne strony. Tak się dzieje z impulsami nerwowymi, dlatego nastolatki często nie pamiętają co miały zrobić, gubią różne rzeczy, łatwo dekoncentrują się. Ponadto wzmacniają się te połączenia neuronalne, których najczęściej “używamy”, pozostałe zaś obumierają. Kora mózgowa – określana przez niektórych “siedzibą rozsądku” – wciąż jednak dojrzewa. Również układ limbiczny (odpowiedzialny za emocje i instynktowne reakcje) oraz układ nagrody (zachęcający do robienia tego, co subiektywnie przyjemne) są najintensywniej działającymi i najbardziej dynamicznymi obszarami mózgu u nastolatków. To też przyczynia się do nadmiernej impulsywności, zmienności nastrojów oraz różnych skrajnych zachowań. Niedojrzały jeszcze mózg nastolatków jest szczególnie wrażliwy na działanie układu nagrody, w którym kluczową rolę dogrywa dopamina (uwalnia się gdy robimy coś przyjemnego) –stąd ryzyko/podatność na uzależnienia. Musi mieć możliwość poznawania siebie i świata poprzez samodzielnie zbieranie doświadczeń, rozwiązywanie problemów i stawianie czoła różnym wyzwaniom.

Jakie są tego skutki?

Nastolatki podejmują działania ryzykowne, łamiące normy,mają trudność z przewidywaniem konsekwencji własnych działań, mają skłonność do reakcji impulsywnych oraz trudność z kontrolą emocji a ich reakcje emocjonalne są często nieadekwatne.

Agresja i przemoc wśród nastolatków – z czego może wynikać ?

Głównie z nieumiejętności radzenia sobie z emocjami, nieznajomości asertywnych czy innych alternatywnych do agresji sposób radzenia sobie emocjami i trudnymi sytuacjami, sinych rywalizacji w grupie, przeżytych niepowodzeń. Ponadto w obecnej dobie rozwoju sposobów kontaktowania się niebezpośredniego niezwykle łatwo zachowania agresywne przechodzą do świata wirtualnego gdzie agresorzy nawołują się do jednoczenia. Zachowania agresywne i przemocowe rozwijają się gdy brak jest reakcji na łamanie norm, odpowiedzialność jest rozproszona, sprawcy anonimowi a szukanie pomocy nieskuteczne.

To wszystko przekłada się na relacje nastolatek- rodzic

Stare sposoby działania już nie działają. Następuje redefinicja ról z podporządkowania do współpracy.

Nastolatek widzi siebie jako osobę dorosłą, oczekuje równości praw i przywilejów, całkowitej wzajemności; pragnie wolności i prawa kontroli nad własnym życiem, przestrzegania granic prywatności. Rodzic ma więcej wymagań, oczekiwań (skoro już jest taki dorosły), ale także utrzymanie, a nawet w zrost kontroli w obawie o bezpieczeństwo dziecka, często panuje brak dialogu, dominacja zamiast współpracy. Jednocześnie rodzic ma większe zmartwienie i poczucie bezradności ze względu na dziwne, nieprzewidywalne, aroganckie zachowania dziecka. Trudne jest wchodzenie we wzajemne relacje z osobą nieodpowiedzialną. W związku czym rośnie brak wzajemne poczucie niezrozumienia.

Dlaczego nastolatek się buntuje?

Rola buntu w rozwoju nastolatka jest bardzo ważna , służy budowaniu jego autonomii, czyli jest sposobem na przejście do kolejnego etapu rozwoju. Bunt jest narzędziem kreowania siebie, własnej tożsamości, indywidualności. Bun może mieć różne oblicza np. przejawianie zachowań lekceważących jak też może być wyraźny przez pozytywne zachowania takie jak aktywność twórcza, sport, przejęcie określonego stylu życia. Zdarzyć się też może, że bunt tzw. Wewnętrzny gdy młoda osoba przejawia niechęć i wycofanie się z relacji z ludźmi.

Co na to rodzice, opiekunowie?

Często czują bezsilność i dlatego:

Grożą: jak tak dalej będzie z Twoją nauką, będziesz kopał rowy

Obwiniania ją: zawsze się spóźniasz, zrobisz kiedyś coś na czas

Kwestionują: nic się nie stało, nie wygaduj głupot

Zaprzeczają emocjom: to nic wielkiego, żeby się tym przejmować

Takie zachowania są informacją dla nastolatka że nie wie czego chce, nie powinien czuć tego co czuje, nie myśli tego co myśli, jest nie ok . Powyższe działania rodziców są nie skuteczne tez między innymi z powodu tzw. reaktancji czy inaczej oporu psychicznego powodującego dążenie do przywrócenia wolności wyboru osoby zagrożonej prze inną osobę, która próbuje coś narzucić lub czegoś zakazać. Jest to zjawisko, któremu podlegamy wszyscy.

Jak wobec tego postępować z nastolatkiem?

Istotna interwencja niedyrektywna! Sprzyja ona zwiększeniu poczucia odpowiedzialności, poczucia kontroli nad sytuacją. Nie kontrola, lecz wzajemne zrozumienie i współpraca, mogą stworzyć pozytywną atmosferę na linii rodzic-nastolatek i ograniczyć negatywne efekty buntu młodzieńczego.

Warto odpowiedzieć sobie na pytanie : Jakiego człowieka chcemy wychować? Rodzice najczęściej odpowiadają, że takiego, który potrafi kierować własnym życiem, dąży do samorealizacji, zachowuje się z szacunkiem do siebie i innych, akceptuje siebie, nawet swoje słabsze strony, jest świadomy swoich mocnych stron, jest autonomiczny, ma poczucie sprawczości. Człowiek nie stanie się taki nagle kiedyś, staje się taki już teraz. . Nastolatkowi trzeba zrozumienia, empatii, dystansu, adekwatnych oczekiwań, komunikacji.

Szanuj uczucia, aktywnie słuchaj. Pomóż zebrać myśli i nazwać uczucia (widzę, jesteś zła, masz tyle nauki, a wolałabyś się spotkać z koleżankami). Czasami dobrze jest się odnieść do tego, czego nie możemy mieć w rzeczywistości (fajnie byłoby teraz tańczyć na koncercie, a nie czytać o twierdzeniu Talesa).

Zaakceptuj uczucia i kierunkuj zachowanie (masz prawo się złościć, opowiedz mi o tym zamiast trzaskać drzwiami). Komunikuj się, opisz to, co widzisz i daj instrukcję. Zamiast: Jesteś bałaganiarzem, tak w życiu do niczego nie dojdziesz…, powiedz: Ubrania są porozrzucane, plecak jest w przedpokoju, daj instrukcję: ubrania do szafy, plecak do pokoju. Ponadto nie zawsze trzeba długo mówić, wystarczy jedno słowo np. plecak. Świetnym sposobem może być liścik np.” lubię być czysty” na zlewie, lub po prostu jakiś gest.

Co bardziej skuteczne: krytyka, czy pochwała?

To, na co zwracamy bardziej uwagę zostanie wzmocnione i utrwalone. Jeżeli chwalimy dobre zachowania, jest szansa, że będą się powtarzały. Ważna jest mądra pochwała, adekwatna do sytuacji.

Osoba, która słyszy wystarczająco dużo wiadomości aprobujących, łatwiej przyjmuje wiadomości negatywne bez poczucia, że jest niedoceniana.

Burzliwy okres – co jest normą a co już problemem?

Trzeba zwrócić uwagę na takie zachowania jak: wycofywanie się kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, poważne zmiany nastroju, długotrwale obniżony nastrój, nagłe przejście od stanu depresji do pogody i zadowolenia, pogłębiające się trudności z koncentracja, trudności w szkole, zmianę dotychczasowych zwyczajów dotyczących jedzenia i snu, utrata zainteresowania rozrywkami, częste uskarżania się na fizyczne dolegliwości, rozmawianie o samobójstwie lub jego planowaniu, wzrost impulsywności, akty agresji i przemocy, nagłe ekscesy alkoholowe i narkotykowe, odrzucanie pomocy. Gdy będziesz zaniepokojony tym co się dzieje z dzieckiem warto sięgną po pomoc. Rodzic wychowujący i wspierający w wychowaniu nastolatka często sam potrzebuje wsparcia, rozmowy z małżonkiem, partnerem, rodziną, innymi rodzicami, przyjaciółmi, nauczycielami, pedagogami, psychologami, innymi specjalistami. Warto rozmawiać, warto pytać. Gdzie jeszcze można oczekiwać pomocy? W ośrodkach pomocy i terapii, poradniach, dzwoniąc na telefony zaufania, infolinie, pisząc, odwiedzając strony internetowe skierowane do rodzin i dzieci.

Justyna Bacławska

Polecana literatura:

Jak mówić do nastolatków, żeby nas słuchały,Adele Faber, Elaine Mazlish, wyd. Media Rodzinna

Burza w mózgu nastolatka. Potencjał okresu dorastania, Siegel Daniel J., wyd. MiND Dariusz Syska

Depresja nastolatków. Jak ją rozpoznać, zrozumieć i pokonać,Ambroziak Konrad, Kołakowski Artur, Siwek Klaudia, wyd. GWP